Geschiedenis

“Bränn häxan!”: Heksen-vervolgingen in het Noorden

Denk je aan een heks, dan denk je al gauw aan een gemene, oude vrouw met een zwarte punt- muts, die met haar zwarte kat bij een bubbelende ketel staat. Hoewel dat beeld over de jaren gevormd is tot wat het nu is, vindt de onderliggende gedachte erbij zijn oorsprong in een git- zwarte periode van de geschiedenis. Tussen de vijftiende en achttiende eeuw werden duizenden mensen beschuldigd van 'maleficia' (‘kwaaddoenerij’), of in de Noordse landen ook wel van 'trolldom' (‘tovenarij’), termen die tegenwoordig synoniem zijn geworden met ‘hekserij’. Door heel Europa werden duizenden mensen hiervoor vervolgd en vermoord. Maar wie waren deze vermeende ‘heksen’ precies, en waarom werd er ook in Scandinavië massaal op hen gejaagd?

De Wasadynastie op de Pools-Litouwse troon

Als er gesproken wordt over de expansionistische ambities van de Scandinavische landen is het eerste wat opkomt vaak de Vikingtijd (793-1066), met de bezetting van delen van Groot-Brittannië, de Faeröer, IJsland en Groenland. De focus ligt hierbij op het Westen, terwijl er net zo veel gaande was in het Oosten. Het contact tussen de gebieden die nu Zweden en Polen worden genoemd gaat terug tot minstens de late ijzertijd, maar vanwege de westelijk georiënteerde aard van zowel de beschikbare bronnen als het wetenschappelijke interesse is hier helaas vrij weinig over bekend.

De ‘vergeten’ gebieden van Scandinavië: wat ooit was

In deze editie van Noorderlicht staan we uitgebreid stil bij 25 jaar Nordom en blikken we terug op de afgelopen kwart eeuw. Een mooi moment dus om ook in deze serie even terug te blikken. Hier gaan we echter een stuk verder de geschiedenis in. Nu de hedendaagse autonome regio’s, landen binnen koninkrijken en half-rechtmatige claims in de spotlight gestaan hebben, kijken we terug naar gebieden die ooit in een bepaalde vorm bij een Scandinavisch land hoorden. Alles rond de Oostzee en binnen het hedendaagse Noorden laat ik verder buiten beschouwing; dat ratjetoe van oorlogen en bezit beschrijven is meer iets voor een proefschrift. Nee, we kijken verder dan het Skaggerak en de Oostzee naar een potpourri van wat ooit was.

Een rondreis door de geschiedenis van Gotland

Op 10 juni 2024 vertrok ik om 5 uur ’s ochtends vanuit mijn kamer in Uppsala richting de boot naar Gotland. Ik twijfelde even of het vroege opstaan het waard was, maar zodra ik het eiland in de verte zag verschijnen, herinnerde ik mij weer dat Gotland het altijd waard is. Alle nostalgie en herinneringen kwamen weer naar boven toen ik het eiland opstapte en ik besefte dat deze plek ervoor heeft gezorgd dat ik Scandinavië studies ben gaan studeren. En dan te bedenken dat dit allemaal begon met een bezoek aan IKEA door mijn opa en oma 44 jaar geleden... In dit artikel neem ik jullie graag mee op rondreis door Gotland. Van stad tot ruige natuur; van de prehistorie tot de moderne tijd; en van een kruipende dreumes tot jongvolwassen vrouw: ik hoop dat je tijdens het lezen van deze ode aan Gotland een hint van de magie van het eiland in de Oostzee meekrijgt.

Het verscheepte Deens: IJsland

De drie eilanden op de Noord-Atlantische Oceaan mogen dan wel niet veel gemeen hebben door hun verschillende culturen, volkeren en volkstalen, maar toch was er eeuwenlang iets dat de drie eilanden met elkaar verbond: het Deens. In het algemeen was dit tegen wil en dank. Het succes van het Deens om de harten te veroveren van de Groenlanders, Faeröerders en IJslanders verschilde tamelijk en zeker tegenwoordig begint de afgunst tegenover het Deens in alle drie de voormalige overzeese gebieden te groeien. Dit is echter zeker niet altijd zo geweest; lange tijd nam het Deens een belangrijke plek in het alledaagse leven in. Het was de taal van cultuur, politiek maar vooral die van ontwikkeling. Geen wonder dat op alle drie de eilanden ooit het idee is ontstaan om de volkstaal volledig achter te laten en daarvoor in de plaats het Deens tot nieuwe hoofdtaal te verheffen onder overmoedige Deense ambtenaren en lokale hoge heren. Voor veel van de elites op deze eilanden was het duidelijk dat de eilanden als onderdeel van het Deense koninkrijk maar beter dezelfde taal konden spreken, aangezien ze toch al dezelfde koning dienden en God aanbeden. Toch is dit in geen van de drie gebieden gebeurd en lijkt uiteindelijk de volkstaal, al dan niet na een lange strijd, het te winnen van het Deens. De invloed die het Deens uiteindelijk heeft gehad is echter niet te onderschatten en is blijvend tot de dag van vandaag. In deze driedelige serie zullen alle drie de Noord Atlantische eilanden behandeld worden. Gekeken zal worden naar hoe het Deens verscheept is over de Atlantische Oceaan, hoe het vervolgens ontvangen is door de lokale bevolkingen en of het Deens uiteindelijk écht de kans heeft gekregen om de drie eilanden talig te veroveren. In deze editie wordt gekeken naar het land dat geprobeerd heeft het Deens met klinische precisie weg te poetsen: IJsland.

Licht op Lissan: Nordom in veranderende tijden

Noorderlicht is bijna tien jaar geleden opgericht, alhoewel het blad al langer onder andere namen bestond. Het was reden voor de redactie om eens te gaan graven in de geschiedenis van ons blad. We kwamen uit op een van de oudste uitgaven uit ons archief van zo’n twintig jaar geleden. Daarin blikte de redactie van destijds terug op het ontstaan van Nordom met een van de oprichters, de welbekende Lissan Taal-Apelqvist. In die twintig jaar is veel veranderd, dus ging Noorderlicht opnieuw met haar aan tafel zitten.