Beeld: Rick van Staten
Åland, of in het Fins Ahvenanmaa, is een eilandengroep op de grens van de Oostzee en de Botnische golf, gelegen tussen Zweden en Finland. Administratief gezien is Åland een regio van Finland, en daarmee deel van de EU, Schengen- en het Eurogebied. Toch zijn er een behoorlijk aantal voetnoten die de archipel een bijzondere status geven. Allereerst is Åland een autonome regio.
Met andere woorden: Helsinki heeft in de praktijk niet veel te zeggen over Ahvenanmaa. Sterker nog, als je op Åland bent is er weinig dat je aan Finland doet denken. Allereerst de taal: svenska och inget annat. Åland heeft haar eigen vlag, waaronder op Åland geregistreerde schepen varen. Bovendien zijn zelfs de kentekens, postzegels en internetadressen Ålandeigen. Alleen de postcodes vallen in het Finse systeem.
Dat Åland ook cultureel gezien meer Zweeds dan Fins is, is natuurlijk niet toevallig. Finland, en dus ook Åland, waren tot 1809 deel van Zweden. In de Vrede van Fredrikshamn, die een einde maakte aan de Finse Oorlog tussen Zweden en Rusland, trok het Keizerrijk Rusland aan het langste eind: Finland kwam, hoewel met vergaande autonomie, onder controle van de Tsaar. Ook Åland werd deel van het Grootvorstendom Finland. Hiermee kwamen de Russen voor de Zweden te dicht bij Stockholm. Daarom opperde Zweden om in het verdrag een demilitarisatieclausule op te nemen. Helaas drukte Rusland hier ook zijn zin door, waarna Åland een zwaarbewapende Russische vesting werd. Dit baarde een aantal Europese grootmachten zorgen, waarna in 1854 het Fort van Bomarsund door Britse en Franse troepen ingenomen werd. Dit resulteerde uiteindelijk toch in de totale demilitarisatie van Åland in 1856.
Toen Finland in 1917 de onafhankelijkheid uitriep, rees opnieuw de vraag wat te doen met Åland. In een referendum stemde 95% van de Ålänningarna voor hereniging met Zweden. Dit was de regering in Helsinki een doorn in het oog, omdat ze Åland graag als neutrale buffer tussen Finland en Zweden wilde zien. De kwestie werd in 1921 aan de Volkenbond voorgelegd, welke besloot dat de archipel Fins zou blijven, mits autonomie en het behoud van de Zweedse cultuur gegarandeerd bleven. Bovendien werd de demilitarisatie verder vastgelegd. Rusland stond er echter op dat zij hierop zouden toezien. Finland ging akkoord, en het consulaat in Mariehamn, opgedragen met het controleren van de demilitarisatie, werd een feit.
De Ahvenanmaan itsehallintolaki (Självstyrelselag, of de Zelfbesturingswet van Åland) is nog steeds van grote culturele waarde voor de bevolking. In de loop der jaren is de algemene identiteit van de Ålänningarna ook veranderd van ‘Zweden in ballingschap’ naar een eigen Ålandse identiteit. Ook de demilitarisatie is tot op de dag van vandaag van kracht: Finland mag geen soldaat op Åland stationeren. Omwille van dit verdrag zijn de inwoners van Åland uitgezonderd van de Finse algemene dienstplicht.
Kijktip
Het familiedrama Tjockare än vatten speelt zich af op Åland. De serie vertelt het verhaal van Lasse, Jonna en Oskar die na de zelfmoord van hun moeder terugkeren naar de archipel om het pension van hun moeder te runnen. Hun moeders testament gooit echter behoorlijk wat roet in het eten in de levens van de kinderen.
Tjockare än vatten is te zien op SVT Play & YLE Areena.
De uitzonderingspositie van Åland gaat echter verder dan alleen zelfbesturing. Als uitoefening van haar autonomie hield Åland een eigen EU-referendum. De bevolking stemde voor toetreding samen met de rest van Finland, maar wel met een aantal voetnoten: het Ålandsprotokoll. Hierin staan een aantal uitzonderingen voor Åland vastgesteld. De belangrijkste: Åland maakt geen deel uit van de Europese belastingunie. Dit omdat de Lagting, het parlement van Åland, bang was de belangrijkste inkomstenbron van de regio te verliezen: toerisme. Gek is het niet dat dit het meeste geld in het laatje brengt. Åland heeft namelijk de meeste zonuren van heel Scandinavië, prachtige natuur, vele pondjes tussen de eilandjes en het bekende recht tot wildkamperen geldt ook in de archipel.
De uitzonderingspositie binnen de EU maakt bovendien dat alle schepen die Åland aandoen belastingvrije winkels aan boord mogen hebben. Niet zo vreemd dus dat elk schip van Stockholm naar Helsinki voor een kwartiertje aanmeert in Mariehamn. En voor het toerisme werkt het inderdaad prima: voor twee tientjes heb je al een retourtje Stockholm-Åland. Maar het is natuurlijk ook handig voor de dertigduizend inwoners die per dag ruim vijftien afvaarten naar onder andere Stockholm, Turku, Helsinki en Tallinn zien, en daarmee de best verbonden haven van heel Scandinavië hebben.
Kortom, Åland is een stuk meer dan een rare, opvallend korte, tussenstop op je reis naar Tallinn. De archipel kent een rijke geschiedenis met een grote omslag van militaire vesting naar een gebied waar geen kogel te vinden is. Maar ook voor de toerist die liever in de zon ligt te bakken is Åland een prima bestemming. Sterker nog, misschien is het wel de toegankelijkste bestemming in heel Scandinavië: Je kan gewoon je eigen Scandinavische taal praten, hoeft geen rekening te houden met wisselkoersen en als je ’s ochtends vroeg in Stockholm op de boot stapt ben je met de lunch al in hartje Mariehamn.
Fun facts
– Ålandse kentekens zijn de enige ter wereld die de letter Å gebruiken. Sterker nog, elke Ålandse plaat heeft een Å.
– Omdat Ålandse schepen onder de Ålandse vlag varen, waren ze in de Tweede Wereldoorlog, in tegenstelling tot Finse schepen, neutraal. Hierom werden ze zowel door de Duitsers als de geallieerden voor transporten gebruikt.
– Ålandse websites hebben een eigen top-level domein: .ax
– Åland heeft het zogenaamde hembygdsrätt. Iedereen die minimaal één Ålandse ouder heeft óf Fins staatsburger is, goed genoeg Zweeds spreekt en vijf jaar op Åland woont mag dit recht aanvragen. Enkel mensen met dit recht van domicile mogen stemmen en vastgoed bezitten. Je kan dit recht ook verliezen als je langer dan vijf jaar buiten Åland woont. Ook dit is vastgelegd in de Självstyrelselag en het Ålandsprotokoll.
Geschreven door
