Afgebeeld: Politielinten voor flatgebouwen. Rick van Staten
Eerst maar even de feiten op tafel. Sinds januari zijn er in Zweden op moment van schrijven (november 2022) 55 mensen omgekomen door vuurwapengeweld. De Zweedse politie gaf eerder dit jaar een schatting: mogelijk vallen er in 2022 een recordaantal van 75 slachtoffers.* In 2018 had Zweden zelfs het hoogste aantal dodelijke slachtoffers door vuurwapengeweld van heel Europa. Het land ging ook Italië voorbij, waar sommige steden nog altijd geteisterd worden door de maffia. Onderdeel van het probleem is de grootschalige handel in vuurwapens op de zwarte markt, waardoor het vooral in de grote steden verrassend makkelijk blijkt om aan een vuurwapen te komen. Mede door het excessieve bendegeweld en de toenemende criminaliteit zegt bijna een derde van de Zweden zich niet veilig te voelen.
De oorsprong van het geweld ligt in de buitenwijken van grote steden als Malmö, Göteborg en Stockholm. De wijken die nu een grote rol spelen in de problematiek zijn vaak voormalige arbeiderswijken, waarin in de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw vele flats uit de grond werden gestampt om de woningnood de kop in te drukken. Gedurende de decennia daarna zijn deze wijken langzaam verloederd, onder meer door het verdwijnen van voorzieningen. Degenen die iets beters konden betalen, vertrokken: de vaak minder welvarende migranten bleven achter. Het werden gesegregeerde migrantenwijken: in sommige förorter wonen tot op heden bijna alleen maar immigranten. Het is een kansarme omgeving, waarin werkloosheid onder jongeren een enorm probleem vormt. En dat terwijl er op de criminele arbeidsmarkt altijd geld te verdienen is. De grote bedragen lonken: er zijn kinderen van soms nog geen twaalf jaar oud die verdwijnen in de criminaliteit en voor hun zestiende verjaardag hun eerste moord plegen.
Belangrijke redenen voor het bendegeweld zijn de handel in en het gebruik van drugs. Niet alleen de miljoenenhandel in verdovende middelen en de conflicten daaromtrent spelen een grote rol in het bendegeweld, maar ook het drugsgebruik van criminelen draagt eraan bij. Het opiaat tramadol, een morfine-achtig kalmeringsmiddel, wordt volop gebruikt. Het verlaagt grenzen en neemt nervositeit weg, waardoor het eenvoudiger wordt om iemand koelbloedig te liquideren. Met name voor de jonge, onervaren rekruten helpt deze drug bij het geld verdienen in de onderwereld. Maar het draait niet alleen om het geld: bij veel delinquente jongeren gaat het ook om status. Zij kijken op tegen de rijke, machtige en beruchte drugscriminelen en hopen ooit hetzelfde te bereiken. Ook als ze daarvoor iemand het leven ontnemen en een paar jaar de gevangenis in moeten.
Daarnaast spelen ook persoonlijke en culturele zaken mee. Zo worstelen veel jongeren met een migratieachtergrond met hun identiteit: ze zijn vaak in Zweden geboren, maar hun wortels liggen elders. Zij voelen zich dus niet helemaal Zweeds, maar ook niet helemaal buitenlands. Integratie is lastig in een wijk waarin amper etnische Zweden wonen. Niet wetende wie zij nou eigenlijk (willen) zijn, kiezen sommige jongeren voor een alternatieve identiteit – die van een gangster. Ook in hun criminele bestaan werkt hun migratieachtergrond door: zo komt in sommige culturen eerwraak voor, waarin de voorkeur wordt gegeven aan moord boven het lijden van gezichtsverlies. Het kan echter ook een veel simpelere eerkwestie zijn. Soms hoeven niet eens grote zaken als geld en reputatie een rol te spelen in de geweldpleging. Zelfs een kleine onenigheid over een leuk meisje of iemand die iets verkeerds zegt, kan bijvoorbeeld al leiden tot een marteling, zware mishandeling of erger.
Het probleem aanpakken is makkelijker gezegd dan gedaan. De Zweedse overheid maakte bekend zeven miljard kronen (circa 633 miljoen euro) in de politie te willen steken, maar of dat zin heeft zal moeten blijken. Het aantal politieagenten gaat al jaren achteruit en de uitgevoerde patrouilles bleken op een aantal arrestaties na ook niet veel effect te hebben. De criminele jongeren die opgepakt worden, worden niet snel genoeg veroordeeld waardoor ze in de tussentijd alleen maar dieper in de ellende geraken. Daarnaast blijkt het vertrouwen in de politie in de buitenwijken dusdanig laag dat er in het geval van een misdaad zelden agenten bij worden gehaald. Al met al is het dus nog maar de vraag of een grotere politiemacht zin heeft. Politiechef Erik Jansåker pleit in een gesprek met Trouw voor ‘een totaalpakket’: er moet volgens hem niet alleen geïnvesteerd worden in de politie, maar er moet ook hulp komen in de wijken zelf wat betreft integratie en het vinden van werk. Anders gezegd: het probleem moet bij de bron aangepakt worden.
Hoewel de bendeoorlogen zeker voor onveilige situaties kunnen zorgen, hoeft Zweden niet direct als onveilig land bestempeld te worden. De meerderheid van de Zweden voelt zich nog altijd wél veilig op straat en veel mensen krijgen – gelukkig – nooit te maken met het vuurwapen- en bendegeweld. Puur gebaseerd op de Nederlandse en Zweedse scores in de Global Organised Crime Index lijkt, ondanks de grotere Zweedse wapenhandel, de Nederlandse onderwereld zelfs gevaarlijker dan die van onze noorderburen. Wat dat betreft hoef je dus niets te vrezen, want over het algemeen zit het in beide landen wel goed met de openbare veiligheid. Ga dus gerust op zomervakantie, citytrip of uitwisseling naar Zweden, maar wees – net als elders in de wereld – attent op buurten waar je misschien liever niet wil komen.
* Update maart 2023: De Zweedse politie heeft achteraf gezien een te hoge schatting gegeven, maar uit de statistieken blijkt helaas dat er in 2022 uiteindelijk alsnog 62 mensen omgekomen zijn door vuurwapengeweld. (www.polisen.se)
Bibliografie
Franssen, Anne Grietje. “Jeugdbendes in Zweden: steeds machtiger, steeds brutaler”. Trouw. 18-05-2018.
Kim, Lisa. “Sweden’s Brutal Gang Problem: Here’s What Officials Blame It On”. Forbes. 22-10-2021.
Orange, Richard. “Bombs and blood feuds: the wave of explosions rocking Sweden’s cities”. The Guardian. 25-01-2020.
Podcast BNR “Behoort de openbare veiligheid in Zweden tot het verleden?”. 07-10-2021.
Podcast Svenska Dagbladet “Dagens Story: Därför har Sveriges gängkrig blivit så blodigt”. 31-01-2022.
Visser, Jeroen. “Zweden wordt geteisterd door bendegeweld: ‘Vaak gaat het om wraakneming’”. De Volkskrant. 02-09-2022.