Beeld: Rick van Staten
Wie was Lucia?
Lucia was een vrouw die in de derde eeuw na Christus op Sicilië leefde. Hoewel het toentertijd strafbaar was om christelijk te zijn, was zij dat wel. Lucia zou trouwen met een man, maar ze gaf haar bruidsschat weg aan mensen die dat nodig hadden. Ze ging namelijk trouwen met een heidense man toen ze God ontdekte. Haar moeder was ernstig ziek en nadat zij wonderbaarlijk werd genezen, wilde Lucia haar bruidsschatten weggeven en zich volledig weiden aan God. Haar verloofde was hier niet blij mee. Als straf werd er een poging gedaan om haar als vreugdevuur in brand te zetten, maar dit mislukte. Uiteindelijk is ze door een Romeinse soldaat doodgestoken met een dolk of zwaard.
Tijdens de middeleeuwen kreeg de naam Lucia in Zweden een plek op de kalender: 13 december. Deze datum was toentertijd ook de kortste dag van het jaar. In deze periode werd namelijk de Juliaanse kalender gebruikt en daardoor viel de kortste dag van het jaar op een andere datum dan nu. Lucia betekent ‘licht’ en mede hierdoor werd deze dag ook gekoppeld aan licht. Toen Zweden katholiek was, was 13 december een heilige dag. Na de Zweedse Reformatie in de zestiende eeuw verdween de kerkelijke betekenis van de heiligen, en dus ook van Lucia.
De christelijke achtergrond van Lucia heeft echter niks te maken met de Lucia-vieringen in Zweden. Deze vieringen ontstonden namelijk pas in de negentiende eeuw, dus ver nadat 13 december een heilige dag was.
Het ontstaan van de Lucia-vieringen
13 december was namelijk al langere tijd een belangrijke dag, omdat op deze dag gevierd werd dat de dagen weer langer zouden gaan worden. De feestdag werd vooral gevierd in West-Zweden. Deze datum werd aangehouden toen de Gregoriaanse kalender werd aangenomen, ondanks dat de kortste dag nu 21 of 22 december is. Naast de feestelijkheden – deze dag werd gezien als het begin van de advent en er werd veel gegeten – dacht men ook dat de kortste nacht gevaarlijk was. Men ging ervan uit dat er sprake was van bovennatuurlijke krachten en dat de dieren bijvoorbeeld konden praten.
De Lucia-traditie zoals wij die vandaag de dag kennen vond zijn oorsprong in de jaren twintig van de vorige eeuw. Echter, onder de hogere klassen in de achttiende en negentiende eeuw waren er ook al vieringen die overeenkomsten hadden met de huidige traditie. Het oudste voorbeeld van een in het wit geklede Lucia komt uit het jaar 1764 uit Horns, in Västergötland. Deze Lucia droeg engelenvleugels en had kandelaars in haar handen. Lucia werd op deze manier eerst vooral in West-Zweden gevierd en verspreidde zich pas in het midden van de negentiende eeuw naar de universiteitssteden en naar verschillende organisaties. In Skansen, hét openluchtmuseum in Stockholm, begon men in de jaren negentig van de negentiende eeuw met Lucia-vieringen, met als doel om de feestgewoonten van het volk in beeld te brengen.
De huidige viering
De Lucia-traditie kreeg haar huidige vorm in de twintigste eeuw en deze werd versterkt na een wedstrijd in het Stockholms Dagblad in 1928. De winnares werd Lucia en zij mocht deelnemen aan de eerste luciatåg, een optocht door de stad. Deze wedstrijd werd erg populair en veel meisjes wilden meedoen. Hoewel het eigenlijk in teken stond van een goed doel, werd het vooral een soort schoonheidswedstrijd. Later werd de wedstrijd naar meerdere kranten verspreid, wat voor meer bekendheid zorgde.
Al snel volgden er meer steden en grotere gemeenschappen: iedereen wilde een eigen Lucia. Ook op scholen en op het werk werd Lucia gevierd. De traditie groeide en de koren namen in omvang toe: de koren groeiden uit van vaak kleine duo’s naar grotere koren. Tegenwoordig is Lucia voor velen een belangrijke traditie en Lucia is uitgegroeid tot een symbool voor Zweden.
De afgelopen jaren is de Lucia zelf onderwerp van discussie geworden. Sinds de twintigste eeuw wordt Lucia geassocieerd met blondheid en een noords uiterlijk, maar niet alle Lucia’s voldoen elk jaar aan deze uiterlijke kenmerken. Een voorbeeld hiervan was de campagne van 2016 van Åhléns, de grootste Zweedse warenhuisketen, waarin een zwart jongetje Lucia was.
Na veel kritiek zijn de foto’s offline gehaald. Het idee van een blonde en vrouwelijke Lucia heeft echter geen cultuurhistorische basis. Zo was de eerste Lucia die een kroon met kaarsen op zijn hoofd droeg een man, evenals de eerste Lucia van Lund. Ook binnen Nordom hoeft Lucia geen blonde vrouw te zijn: in 2022 hadden we bijvoorbeeld een mannelijke Lucia.
Muziek
Vandaag de dag bestaan er redelijk wat Zweedstalige Lucia-nummers. De bekendste is het nummer waarbij het koor aan komt lopen en aan het einde weer weggaat. De melodie van dit nummer is van oorsprong Italiaans. In Zweden worden er drie versies van teksten gebruikt. In 1924 schreef Sigrid Elmblad Sankta Lucia, ljusklara hägring, in 1928 schreef Arvid Rosén Natten går tunga fjät en Halldis Ljungqvist schreef in 1958 Ute är mörkt och kallt. Het Lucia-koor van Nordom gebruikt traditiegetrouw Natten går tunga fjät.
Op YouTube en Spotify zijn voldoende andere Zweedstalige Lucia-nummers te vinden. Daarnaast wordt er jaarlijks op SVT een Lucia-viering uitgezonden. Deze is tot een halfjaar na dato terug te kijken op de website van SVT, maar er zijn ook oudere vieringen terug te vinden op YouTube. In deze vieringen wordt er gezongen door een koor, wordt er muziek gemaakt door andere artiesten en houdt Lucia een korte toespraak. Nordom heeft ook een afspeellijst met de Lucia-muziek die tijdens de meest recente viering is gezongen.
Denemarken en Noorwegen
Ook in Denemarken en Noorwegen wordt Lucia gevierd, als is het daar niet zo groot als in Zweden. In Denemarken is Lucia overgenomen uit Zweden en wordt het sinds 1944 gevierd. De viering is daar meer verbonden aan het christendom.
Zo gaan Denen bijvoorbeeld naar de kerk op de zondag vlak voor of na 13 december. Denemarken heeft ook het bekende Lucia-nummer overgenomen. De melodie is hetzelfde, maar heeft een Deense tekst gekregen.
Het nummer heet Nu bæres lyset frem.
In Noorwegen wordt Lucia vooral gevierd op scholen en kinderdagverblijven. Het feest is overgenomen uit Zweden en wordt sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw gevierd. In Noorwegen is de viering niet per se christelijk, maar in de afgelopen jaren heeft de Noorse staatskerk wel de feestdag opgenomen in de liturgie tijdens advent. Ook Noorwegen heeft het bekende Lucia-nummer overgenomen, met als titel Santa Lucia. Het populaire lichtjesfeest heeft zich dus verspreid naar andere landen in Scandinavië, hoewel het daar dus niet zo groot is als in Zweden.
Het Lucia-feest lijkt misschien traditioneel en onveranderlijk, maar zoals we hebben gezien is het feest zoals we het vandaag de dag kennen eigenlijk niet zo oud en is het samengekomen uit allerlei lokale tradities. Hoewel de naam verwijst naar een christelijke heilige, heeft de feestdag weinig meer te maken met het geloof en vooral met het feit dat het, volgens de oude kalender, de kortste dag van het jaar was. Pas sinds het begin van de vorige eeuw kreeg het feest met een koor dat witte jurken draagt en geleid wordt door een vrouwelijke Lucia steeds meer haar huidige vorm. Vandaag de dag is Lucia bijna een soort vast symbool voor Zweden, maar dat is verre van de waarheid. Lucia is aan verandering onderhevig, net als dat wat er gevierd wordt, namelijk de overgang van donker naar licht.
Geschreven door
