Hoewel de Scandinavische landen juist altijd bekend staan als de meest gelukkige landen ter wereld, begint eenzaamheid daar de laatste jaren een steeds groter probleem te worden. IJsland staat ver bovenaan de lijst als het gaat om het gebruik van antidepressiva en ook Zweden en Denemarken staan in deze top tien. The Swedish Theory of love, een documentaire uit 2015, werpt een blik op dit probleem met een bijzondere invalshoek: de focus ligt hier op het individualisme en de grote mate van zelfstandigheid in Zweden. De documentaire is geregisseerd door Erik Gandini, die met deze film genomineerd werd voor Best Documentary op het Stockholm Film Festival. Ik heb de documentaire voor het eerst gezien in mijn favoriete bioscoop, LantarenVenster in Rotterdam, waar deze slechts een aantal keer heeft gedraaid. Ik vond het toen zo’n goede documentaire dat ik hem de dag erna nog een keer heb gekeken en het heeft uiteindelijk zelfs bijgedragen aan mijn beslissing om Scandinavistiek te gaan studeren.
De documentaire begint met de presentatie van een manifest uit 1972: Familjen i Framtiden – en Socialistisk Familjepolitik (de familie van de toekomst – een socialistische familiepolitiek). In dit manifest werd totale financiële onafhankelijkheid als individu vooropgesteld. Niemand zou hulp nodig moeten hebben van een ander, niet van familie en niet van een partner. Er werd gesteld dat men alleen op deze manier daadwerkelijk vrij kon zijn. Volgens het manifest zouden alle relaties gebaseerd moeten zijn op fundamentele zelfstandigheid van mensen en dit principe vormt de leidraad van het verhaal.
Er komen veel verschillende kanten van de Zweedse maatschappij naar voren in de documentaire, die allemaal op hun eigen manier te maken hebben met individualisme en eenzaamheid. Zo maken we kennis met immigranten die proberen te integreren, een Zweedse dokter in Ethiopië, een alleen- en aanstaande moeder, een spermabank, een begrafenisonderneming en een soort polygamische verhouding in de Zweedse bossen.
We maken als eerste kennis met Maria Helena, die liever op haar eigen tempo kinderen krijgt dat dat zij dit laat afhangen van het vinden van een eventuele partner. Ze kiest er dan ook voor om kinderen te krijgen via een spermadonor. Ze zegt dat ze het niet eng vindt om alleen te zijn, en beschrijft het hebben van een relatie op een vrij kille en afstandelijke manier. Ze is niet de enige, veertig jaar na het manifest woont bijna de helft van de zweden alleen.
Het proces waar Maria Helena doorheen gaat wordt uitgebreid in beeld gebracht, van begin tot eind. Een eigenaardige directeur van de grootste spermabank ter wereld, tevens een Deens bedrijf, vertelt op zeer klinische manier hoe hij hiermee is begonnen en ook hier komt de individualistische instelling van Scandinavië naar boven. De helft van de klanten van dit bedrijf zijn namelijk Zweeds. Het bedrijf is vrijwel volledig geautomatiseerd en met één klik op de knop wordt alles wat er nodig is bij iemand thuisbezorgd.
Na deze bijzondere uitleg komt Lars Trägårdh kort in beeld die samen met Henrik Berggren Är Svensken Människa heeft geschreven, het boek waar deze film op is gebaseerd. Hij laat de beroemde Inglehart-Welzel grafiek zien dat naast het eerdergenoemde manifest ook veel terugkomt in de rest van de documentaire. Waar er ruimte is voor zelfontwikkeling en -expressie in welvarendere landen, ligt de focus bij andere landen meer op overleving volgens deze grafiek. Daarnaast is er ook een verschil in traditionele en seculier-rationele waarden waar te nemen in verschillende landen. Trädgårdh stelt dat je met behulp van deze gegevens wellicht het échte verschil tussen arme en rijke landen kunt zien. Zweden zit in deze grafiek in een geïsoleerde positie en scoort het allerhoogst van alle landen op de zelfexpressie en seculier-rationele schaal.
Tot nu toe klinkt dit allemaal redelijk positief voor Scandinavië, maar er zit ook een duistere kant aan deze zelfstandigheid. Steeds meer mensen sterven alleen, zonder dat iemand het doorheeft. Ze hadden geen contact met mensen om zich heen en er was dan ook niemand die hen miste totdat buren een vreemde geur opmerkten. Anni, de volgende persoon die we tegenkomen in de documentaire, gaat in een zwaar verwaarloosd appartement van een recentelijk overleden man op onderzoek uit op zoek naar familieleden. Als ze deze namelijk niet kan vinden, gaan alle eigendommen naar de staat. Ze vertelt dat door de individualistische mentaliteit van de Zweden, mensen veel minder contact zoeken met elkaar. Door automatische incasso’s van rekeningen heeft niemand het door als er iets niet klopt. De overleden man in kwestie kwam bijvoorbeeld alleen buiten om boodschappen te doen, verder zat hij de hele dag binnen. Steeds vaker krijgt zij met dit soort schrijnende gevallen te maken, waar overledenen soms zelfs jarenlang onder de radar blijven. Ze stelt dat mensen verblind worden door de zelfstandigheid, en niet weten waar ze aan moeten kloppen voor hulp.
Naast eenzaamheid voor ouderen is er nog een nadeel: voor immigranten is het Zweedse individualisme maar moeilijk te begrijpen. Van buitenaf lijkt Zweden het beloofde land en een perfecte plek om een beter leven te leiden. Maar de integratie gaat heel moeizaam en duurt gemiddeld zeven jaar in Zweden. Dat is de langste periode in heel Europa, volgens de voice-over van de documentaire. Gemiddeld voelen vluchtelingen zich pas na zeven jaar onderdeel van de samenleving en krijgen ze ook pas rond deze periode een vaste baan. Maar zelfs dan hoeven ze geen warme, hechte samenleving te verwachten. Nhela, een van origine Syrische vrouw, probeert deze kloof te dichten. Ze helpt nieuwe inwoners van Zweden met het leren van Zweeds, maar brengt ze ook de typisch Zweedse normen en waarden bij. Ze vertelt dat velen het moeilijk vinden om contact te leggen met anderen, omdat de Zweden zo op zichzelf zijn. Het Zweedse individualisme gaat soms zo ver dat mensen niet eens contact meer hebben met hun eigen familieleden.
Maar niet iedereen in Zweden heeft hetzelfde individualistische gedachtegoed. We komen een groepje mensen tegen in het bos, die elkaar niet los kunnen laten gedurende de volledige tijd dat zij in beeld worden gebracht. Ze zijn het niet eens met de huidige vorm van de samenleving, waar niemand met elkaar praat en waar er eigenlijk alleen wordt gedacht aan veiligheid, terwijl dit niet hetzelfde is als geluk. Ze vertellen dat er in Zweden wel voor je wordt gezorgd door instanties, maar dat mensen dit niet meer voor elkaar doen. Ouderen gaan bijvoorbeeld naar bejaardentehuizen in plaats van dat ze bij hun familie intrekken. Het is bijzonder om te zien hoe deze groep mensen met elkaar omgaat en op een volledig niet-traditionele manier hun liefde uiten. Ze zijn bijna het tegenovergestelde van zelfstandigheid en individualisme.
De documentaire verplaatst ons hierna van de Zweedse bossen naar het Ethiopische regenwoud. Hier woont dokter Erichsen. Na 30 jaar als chirurg te hebben gewerkt is hij met zijn vrouw verhuisd naar Ethiopië. Ook hij is van mening dat er iets misgaat in Zweden. Iedereen leeft zo geïsoleerd dat het Rode Kruis een campagne is gestart om de kloof tussen de socialere jeugd en de eenzame ouderen te dichten. Hij vertelt dat het er in Ethiopië compleet anders aan toegaat. Hij werkt in een klein ziekenhuis waar mensen van heinde en verre naartoe komen en waar er heel goed te zien is dat hier het overlevingsprincipe zwaarder weegt dan het zelf-expressieprincipe. Tijdens een operatie gaat het licht ineens uit, maar Erichsen gaat zonder blikken of blozen door. Het ziekenhuis is nou eenmaal niet zo goed bevoorraad en onderhouden als je in Europa zou verwachten, dus een stroomstoring is geen verrassing. Hij laat zien wat voor creatieve oplossingen hij hiervoor heeft bedacht.
Daarna stelt hij dat niemand in de ‘eerste wereld’ denkt wat te kunnen leren van Afrika. Hoewel hij in Ethiopië materialen tekortkomt, is er in Zweden juist een tekort aan psychisch welzijn. Zijn huwelijk heeft hem tot de man gemaakt die hij vandaag de dag is. Zonder zijn vrouw zou hij een compleet ander mens zijn, vertelt hij, saai en met weinig levenservaring. Nu haalt hij veel voldoening uit zijn werk door het persoonlijke en innige contact met zijn patiënten, die soms een hele dag moeten lopen naar het ziekenhuis.
Als laatste in deze documentaire komt Zygmunt Bauman, een Poolse socioloog, aan het woord. Volgens hem houdt geluk in dat moeilijkheden kunnen overkomen en het gevoel wat men daarvoor krijgt, iets wat moeilijker wordt als de welvaart stijgt. Als de fundamentele dingen voor je worden georganiseerd, en je je geen zorgen meer hoeft te maken over ‘basale’ moeilijkheden als bijvoorbeeld honger en onderdak, blijft er één ding over dat de staat je niet kan geven: sociaal contact met de mensen om je heen. Maar in Zweden, en eigenlijk over heel de wereld, beginnen mensen steeds zelfstandiger en daardoor eenzamer te worden. Het wordt steeds moeilijker om met iemand samen te kunnen wonen omdat het individualisme ervoor zorgt dat mensen hun sociale vaardigheden kwijtraken. Er komt daarnaast ook een soort tweedeling tussen het online en het offline leven. Het online leven is risicoloos: het is makkelijk om vrienden te maken (die veel met je gemeenhebben), je niet eenzaam te voelen en je kan er op ieder moment mee stoppen. Offline gaat dit anders: pas dan kom je in contact met de diversiteit van de mensheid, die anders zullen denken dan jijzelf. Maar dit is wel belangrijk voor je verhouding met andere mensen en je positie in de samenleving. Hoe zelfstandiger iemand is, hoe moeilijker het is om die autonomie los te laten. Dit zorgt uiteindelijk alleen maar voor een grote leegte, betekenisloosheid en verveling. Bauman stelt daarom dat interdependence extreem belangrijk is voor de samenleving.
The Swedish Theory of Love laat een hoop losse verhalen zien en brengt veel problemen aan het licht. Er is dan ook geen echte conclusie of boodschap aan het einde, maar als je het aan mij zou vragen zou ik zeggen: wees sociaal, denk aan elkaar en wees lief tegen anderen.
De documentaire is te bekijken op YouTube:
Bronnen:
De grafiek is gemaakt door Koyos – Eigen werk, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5459884
Coverfoto door Richard Bergh – sandstead.com, publiek domein https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=10755333
Gandini, Erik. The Swedish Theory Of Love. Fasad Cine AB, 2015.
Helliwell, John et al. “World Happiness Report 2021”. Worldhappiness.Report, 2021, https://worldhappiness.report/ed/2021
OECD 2019, Health at a Glance 2019: OECD Indicators, Pharmaceutical Consumption, Anti-depressant drug consumption, 2000 and 2017 (or nearest year). https://doi.org/10.1787/888934018146, bezocht op 25 maart 2021.
Geschreven door
