Illustratie: Rick van Staten / Foto’s: Kyra Hoogenboom
Toen mijn opa en oma in 1981 naar de eerste IKEA in Nederland gingen, zagen ze overal foto’s van een eiland waar heel veel zon, weinig regen en veel mooie natuur zou zijn. Ze besloten er in de zomer heen te gaan en een nieuwe traditie ontstond. Mijn moeder was tien jaar en de rest van haar jeugd zouden ze elke zomer naar Gotland gaan. Het werd een van haar favoriete plekken en het was daarom vanzelfsprekend dat ze de traditie zou voortzetten en met haar gezin ook regelmatig naar het eiland zou reizen. En dus was ik slechts een jaar oud toen ik voor het eerst op mijn favoriete plek kwam. Elke twee of drie jaar gingen we die kant op en daar keek ik altijd meer naar uit dan de vakanties naar het zuiden; Gotland was altijd al mijn tweede thuis.
Visby (1)
Als je naar Gotland gaat, kom je aan in de hoofdstad Visby. Met mijn ouders reis ik altijd meteen door naar de andere kant van het eiland, maar dit keer besloot ik een aantal dagen in Visby te verblijven. Ik verbleef samen met een vriendin in een oude gevangenis, want het studentenleven zorgt nou eenmaal voor een zuinigheid die tot bijzondere ervaringen kan leiden. Voor minder dan twintig euro per nacht was een stapelbed in een oude cel dan ook wel te verwachten, en zeker een ervaring die ik niet snel zal vergeten.
Rondlopen door de hoofdstad betekent smalle, steile straatjes met oude gebouwen. Overal om je heen is geschiedenis, maar toch is er ook veel natuur. In de steentijd woonden er al mensen in de buurt van wat we tegenwoordig Visby noemen. De haven van Visby was al snel interessant voor mensen uit de omliggende landen en het groeide uit tot een belangrijke handels-stad. In de tijd van de Vikingen was Gotland vrijwel geheel zelfvoorzienend en daarnaast een belangrijk handelspunt. Alhoewel het verkopen van gespecia-liseerd handwerk, grondstoffen en eten een onderdeel van de handel van Gotland was, was dat niet de reden voor het grote succes in de handel. De doorvoerhandel was veel belangrijker en vermoedelijk speelden de kooplieden van Gotland zelf een belangrijke rol hierin. De strategische ligging in de Oostzee zorgde voor de vooraanstaande handelspositie van het eiland.
De haven van Visby werd belangrijk en om de stad te beschermen werd een muur gebouwd tussen de haven en de stad. Deze muur zou uiteindelijk de hele stad omringen en staat er vandaag de dag nog, net als veel andere gebouwen uit de middeleeuwen. De stad wordt dan ook niet voor niets “de stad van ruïnes en rozen” genoemd: overal zijn gebouwen die honderden jaren oud zijn te zien en daartussendoor wordt de stad versierd door de ontelbare rozen en dat niet alleen in de botanische tuin, die ook zeker een bezoekje waard is.
Een keer per jaar viert de stad de middeleeuwse week en lijkt het echt alsof je terug in de tijd reist. Mensen verkleden zich in middel-eeuwse kleding; er zijn markten in de stijl van de middeleeuwen en overal wordt feestgevierd. Ik zou iedereen aanraden om een keer in de eerste week van augustus naar Visby te gaan om dit feest mee te maken.
Lojsta (2)
Als je vanaf Visby richting het zuiden rijdt, kom je in de buurt van Lojsta hed. Daar is een kudde Gotlandpony’s. Deze pony’s worden ook wel russ genoemd en is een paardensoort die al sinds de
prehistorie op het eiland zijn. De dieren leefden eerst in een (half)wilde staat: de dieren die nodig waren voor de landbouw werden gevangen en getemd. Rond het einde van de negentiende eeuw daalde het aantal Gotlandpony’s sterk naar slechts een aantal honderd. Tegenwoordig bestaat de kudde op Gotland uit 50 tot 80 pony’s. De pony’s lopen vrij rond over de Lojsta heide, maar worden een keer per jaar samengedreven voor een
evenement waarbij ook toeristen de dieren kunnen zien. Wij zijn twee keer in de zomer naar Lojsta hed gegaan om daar de pony’s te zien en volgens mijn ouders was het niet makkelijk om mij daar weer weg te krijgen…
Stora Karlsö (3)
Iets meer in het zuiden ligt aan de westkust het eiland Stora Karlsö. Hier zijn de oudste menselijke resten gevonden van Gotland. Tegenwoordig wonen hier geen mensen permanent en is het een natuurreservaat. Je kan op dagtrip naar het eiland op bezoek gaan, maar er is ook een mogelijkheid om er te overnachten. Op het eiland kan je genieten van de natuur; vooral de “vogelkliffen” zijn heel bijzonder. Aan de westkust van het eiland nestelen duizenden paren
zeekoeten zich in de lente en vroege zomer. De vogels hebben steile kliffen nodig voor het broeden, omdat ze moeilijk weg kunnen vliegen: ze springen van de klif totdat ze voldoende lucht onder hun vleugels hebben om te vliegen. Het aanzicht van alle vogels in het natuurreservaat is zeker de moeite waard om op dagtrip naar dit eilandje te gaan.
Muskmyr naturreservat (4)
Ook het zuiden van Gotland is prachtig. Je kan daar mooi fietsen en wandelen. Zo is er een wandelpad waar je over een vlonderpad loopt omdat de grond moerassig is en je niet zomaar de vrije natuur in mag lopen. Het is een natuurreservaat met veel bijzonder planten zoals zeldzame orchideeën, mooie vlinders en bijzondere roofvogels. Het is een genot om daar tussen te lopen en om de roofvogels te bekijken vanuit de uitkijktoren.
Etelhem (5)
Volgens de website van Visit Sweden staat Gotland vooral bekend om “zijn prachtige keramiek en wollen artikelen”. Op Gotland bezoeken wij dan ook vaak verschillende keramisten. Een favoriet is die in Etelhem. Deze pottenbakkerij is al vrij oud en al een aantal generaties in de familie. Elk jaar nemen ze stagairs aan die daar begeleid worden in het productieproces. Je wordt alleen aangenomen als je er al wat van bakt, maar ook beginners (vooral kinderen) krijgen een kans om daar te draaien. Dat vond ik altijd erg leuk, dus een bezoek aan deze pottenbakkerij was altijd een favoriet en zeker een aanrader.
Ljugarn (6)
Aan de oostkust van het eiland ligt het plaatsje Ljugarn. Als wij naar Gotland gaan, gaan we altijd een tijdje in Ljugarn kamperen. De camping ligt in de duinen, dus je kan er heerlijk tot rust komen en veel zwemmen. Er is een haven in de buurt en een dorpje met onder andere mijn favoriete bakkerij in heel Zweden: Espegards konditori. Als je een keer mijn recept van kladd-kaka hebt gemaakt, dat in een eerdere editie van Noorderlicht is verschenen, zal je misschien hebben gezien dat ik dit recept gebaseerd heb op het recept van deze bakkerij. Naast lekker gebak hebben ze hier ook heerlijke thee van Gotland, die je overigens kan kopen in het winkeltje Kränku in Visby!
Vlak bij de camping zijn raukar te vinden, maar wat dat zijn zal ik vertellen als we bij Fårö aan zijn gekomen. Bij de raukar gingen wij vroeger ook veel opzoek naar fossielen. Fossielen kan je op het hele eiland vinden, al lagen er vroeger wel veel meer dan nu. Maar waarom zijn er zo veel fossielen te vinden op het eiland? Daarvoor moeten we heel wat jaren (zo 400 miljoen) terug de tijd in…
Tijdens het Siluur (ongeveer 443 tot 419 miljoen jaar geleden) lag het grootste gedeelte van de wereld nog onder water, Gotland ook. Het eiland was in die tijd een tropisch koraalrif en lag dicht bij de evenaar, dus het water waar Gotland lag was warm. De zeeën wemelden van dieren en planten die in en rondom de koraalriffen leefden zoals octopussen, schelpdieren en tribo-lieten. Het organisme dat stierf viel op de bodem van de zee en als dit snel bedekt werd met zand, modder, klei of kalk kon dit een fossiel worden en kan men deze nog steeds terugvinden op het eiland. Aangezien er zo veel fossielen op het eiland te vinden zijn, zijn veel ontdekkingen over deze periode – het Siluur – gemaakt op het eiland en werd er vroeger vaak verwezen naar deze periode als de Gotlandperiode.
Boge (7)
Gedurende een periode van 400 miljoen jaar heeft Gotland zich verplaatst naar zijn huidige plek en lag het niet meer onder water, of ten minste, niet altijd… Volgens de Gutasaga, een sage over de geschiedenis van Gotland voor de kerstening, was het eiland betoverd en zou het overdag zinken en ’s nachts oprijzen. Totdat de eerste bewoner – genaamd Tjelvar – op het eiland aankwam en een vuurtje aanstak. De betovering was verbroken en het eiland bleef voortaan boven water.
Is dit alleen maar een mythe? Niet helemaal. Het verhaal over het zinkende eiland is geologisch correct. De zeespiegel lag destijds hoger en het eiland is vrij vlak. Wanneer het water steeg, leek het van veraf waarschijnlijk alsof het verdween in het water en later weer bovenkwam. Ook is het niet onwaarschijnlijk dat Tjelvar echt heeft bestaan. Er zijn overblijfselen gevonden waar Tjelvar aan land zou zijn gekomen en een vuurtje zou hebben gesticht. Waarschijnlijk kwam de eerste groep mensen daar aan op het eiland en – alhoewel onwaarschijnlijk – zou het kunnen dat de leider van de groep ook echt Tjelvar heette. Dit gebeurde ongeveer 7000 tot 9000 jaar geleden. Het eiland was toen nog een stuk kleiner en het landschap werd gedomineerd door moerassen, meren, rivieren en beken. Het klimaat was warm en vochtig en de winters waren mild. Waarschijnlijk leefden er in de beginperiode 500 tot 1000 mensen op Gotland, die visten, jaagden en verzamelden.
In de bronstijd (ca. 1500-500 v.Chr.) werd Gotland een bloeiende en welvarende gemeenschap. De bewoners hadden hun strategische handelspositie al ontdekt en maakten hier al gebruik van. Er zijn geen overblijfselen gevonden van stevige huizen, waardoor men denkt dat die in die periode niet bestonden. Het klimaat was zo gunstig dat ze simpelweg niet nodig waren.
In de bronstijd begon men de doden te cremeren in plaats van te begraven. De gecremeerde overblijfselen werden soms in graven geplaatst die waren gemarkeerd met stenen erop die samen de vorm van een boot maakten: steenschepen. Deze steenschepen werden ook gemaakt op het vaste land van Zweden en in de Baltische staten, maar nergens zijn de steenschepen uit de bronstijd zo aanwezig als op Gotland.
In de plaats Boge, noordelijk gelegen van Ljugarn, is een steenschip gevonden dat wordt aangeduid als het graf van Tjelvar. Het kan echter niet echt zijn graf zijn, aangezien het graf te jong is voor de eerste bewoners en de eerste bewoners van het eiland in het westen woonden. Toch is een bezoekje aan het steenschip, van wie het dan ook is, zeker de moeite waard.
Fårö (8)
Toen ik mijn reis naar Gotland in 2024 aan het plannen was, besloot ik dat ik niet alleen naar Visby wou gaan, maar ook ergens anders heen, namelijk naar Fårö. Alleen hadden mijn reisgenoot en ik nog geen rijbewijs en er rijden maar weinig bussen op het eiland, dus besloot ik mijn opa en oma te bellen. Zij zouden in die periode ook op Gotland zijn, dus ik vroeg of ze ons naar Fårö wilden brengen. Dat vonden ze leuk en dus spraken we ’s ochtends af in Visby en vertrokken we richting het noorden.
Fårö is een soort Gotland maar dan in miniatuurvorm en minder aangetast. Het eeuwenoude cultuurlandschap is veel beter bewaard dan op de rest van Gotland: er zijn maar weinig dingen veranderd in de afgelopen eeuwen op Fårö. De schaarse, kleine akkers zijn nog hetzelfde als ze in de zeventiende eeuw waren en veel natuur is helemaal niet aangetast door mensen. Ook de architectuur op Fårö lijkt nog sterk op die van eeuwen geleden. Een van de meest opvallende soorten gebouwen op het eilandje zijn oude boerderijschuren. Deze schuren hebben lage muren en rieten daken en zijn kenmerkend voor het landschap.
Fårö is door dit oude landschap misschien wel mijn favoriete plek op Gotland. Toen mijn moeder vroeger naar Gotland reisde was Fårö nog afgesloten voor toeristen. Er werden daar militaire oefeningen gehouden en dat was afgeschermd voor buitenlanders. Nog steeds worden veel militaire oefeningen door het Zweedse leger gedaan op Gotland: schrik niet als je veel militairen op de boot naar Gotland ziet. Niet gek natuurlijk dat daar veel oefeningen worden gedaan; wegens de strategische ligging van Gotland zijn er landen die het eiland zouden willen innemen. Zo is het eiland al meerdere keren in handen van de Denen geweest.
Ook hier op Fårö kan je heerlijk wandelen en fietsen. Er zijn een aantal vuurtorens die een bezoekje waard zijn en het bakkerijtje Sylvis Döttrar is ook zeker een aanrader: hier verkopen ze naast heel veel heerlijke taarten en gebak misschien wel de lekkerste kanelbullar! Ook zul je vrij veel schapen tegenkomen, die vrij rondlopen over het eiland. Deze schapen hebben donkergrijze vachten en hun wol wordt veel gebruikt voor het maken van allerlei producten.
Net zoals bij Ljugarn zijn er raukar te vinden in het noorden van Fårö. Tijdens de laatste ijstijd lag heel Scandinavië onder een kilometer dikke laag ijs. Toen het weer warmer werd en de ijslaag smolt, kwam Gotland naar de oppervlakte. Op plekken waar de golven de kustlijn raakten, erodeerden de golven de kalksteenbodem en vormden de steile hellingen. De kracht van de zee vormde ook de raukar door de zachte gelaagde kalksteen weg te spoelen. Wat overbleef is de harde kern van het koraalrif. Vooral op Fårö zijn heel veel en mooie raukar te vinden en hoe vaak ik ze ook heb gezien, elke keer verwonder ik me weer over deze prachtige enorme gestaltes. Bij Gamla Hamn zie je een rauk in de vorm van een hond en bij Langhammars kan je een gezicht zien in een van de raukar.
Terug naar Visby
Tijdens mijn laatste reis naar Gotland verbleven we maar een nachtje op Fårö, maar toch hebben we er veel gedaan en gezien. Op de dag dat we weer vertrokken gingen we nog langs wat mooie fotoplekken, zoals wat boerderij-schuren en een vuurtoren. We namen de ferry terug en mijn opa en oma brachten ons naar Visby zodat we de boot terug naar het vasteland konden nemen. Het was een mooie ervaring om nu eens met mijn opa en oma Gotland te zien, want zonder hun liefde voor Gotland die via mijn moeder naar mij is gekomen, had ik waarschijn-lijk nooit Scandinavië studies gedaan en had mijn leven er heel anders uitgezien. Het bleek ook de laatste kans te zijn om met mijn opa het eiland te bezoeken, dus ik ben heel blij deze kans gegrepen te hebben.
Hopelijk is een fractie van de magie van Gotland overgekomen via dit artikel. Om de volle magie mee te maken zal je toch echt zelf die kant op moeten, maar met mijn tips weet je waar je zijn moet!
Bronnen
Öhrman, R. (2017). Gotlands historia. Gotland: Gotlandica.
Spencer, A. (1974). Gotland. Newton Abbot: David and Charles.
Diverse folders van musea op Gotland en toeristische brochures
Geschreven door
