Illustraties: Rick van Staten
Het contact tussen de gebieden werd voortgezet tijdens de middeleeuwen en culmineerde in het bestuur van beide landen door dezelfde dynastie, de Wasadynastie, uiteindelijk onder één koning aan het einde van de 16e eeuw: Sigismund III Wasa. Hoewel de kroning van Sigismund III niet het einde was van deze contacten, hebben zijn overtuigingen wel degelijk geleid tot de verslechtering van de band tussen de koninkrijken. Dit proces van verslechtering kan alleen begrepen worden met kennis van de bredere politieke, maar vooral ook religieuze context van de 16e eeuw.
Het huis Wasa, in modern Zweeds bekend als Vasa, was een Europese dynastie die van 1523 tot 1654 de Zweedse troon bezette en daarnaast gedurende twee generaties regeerde over het Pools-Litouwse Gemenebest, van 1587 tot 1668. De opkomst van deze dynastie was nauw verbonden met de gebeurtenissen rond het Bloedbad van Stockholm en het uiteenvallen van de Unie van Kalmar. Deze unie, opgericht in 1397, was een personele unie die de koninkrijken Denemarken, Noorwegen en Zweden onder één monarch verenigde. Binnen deze unie had de koning van Denemarken de meeste macht.
Na het Bloedbad van Stockholm in november 1520, waarbij de Deense koning Christiaan II (in Zweden om volledig begrijpelijke redenen bekend als ‘Kristian Tyrann’) meer dan tachtig Zweedse edelen en geestelijken liet executeren, ontstond in Zweden een opstand die het einde van de Unie van Kalmar betekende. Gustav Eriksson Wasa, een Zweedse edelman die eerder door de Denen gevangen was genomen en ontsnapt was, werd tot riksföreståndare (regent) uitgeroepen en leidde deze opstand. Op 6 juni 1523, toen het duidelijk was dat de Denen en hun bondgenoten verslagen waren, werd hij verkozen tot koning van Zweden. Hiermee was Zweden officieel onafhankelijk en viel de Unie van Kalmar definitief uiteen.
Met de kroning van Gustav Wasa en de invoering van een erfelijke monarchie begon het tijd-perk van de Wasadynastie in Zweden. Het land ontwikkelde zich tot een machtig – en na de doorvoering van de Reformatie protestants – koninkrijk. De gebieden onder Zweedse invloed
besloegen niet alleen de moderne grenzen van het land, maar ook het grootste deel van hedendaags Finland. Voor de opvolgers van Gustav Wasa was dit blijkbaar niet genoeg en zou het territorium uitgebreid blijven worden tot in de 18e eeuw, toen alles bergafwaarts begon te gaan. De ambities van de Wasa-dynastie strekten zich dus verder uit dan alleen het huidige Scandinavisch schier-eiland. Door dynastieke huwelijken werd er een nauwe band tussen Zweden en het Pools-Litouwse Gemenebest gecreëerd, maar deze zou al snel verbroken worden.
Het Pools-Litouwse Gemenebest was een staat in Oost-Europa die bestond tussen 1569 en 1795.1 Het lag aan de overkant van de Oost-zee en werd gevormd door de versterking van de al eerder bestaande personele unie tussen het Koninkrijk Polen en het Grootvorstendom
Litouwen. Ook dit rijk was aanzienlijk groter dan de hedendaagse staten Polen en Litouwen, het besloeg namelijk ook vrijwel heel het huidige Oekraïne en Wit-Rusland. Deze omvang maakte het tot een belangrijke, maar vaak vergeten speler op het Europese speelveld van de vroegmo-derne tijd. Ondanks de ‘trends’ van de 16e eeuw, is de Reformatie hier nooit doorgevoerd en is het rijk tot zijn val in 1795 katholiek gebleven.
Ondanks de religieuze verschillen, zag de Zweedse koninklijke familie hier mogelijkheden voor de uitbreiding van hun macht. De betrokkenheid van de Wasadynastie in het Pools-Litouwse Gemenebest begon toen Gustav Wasa’s zoon, Johan III, trouwde met Catharina Jagiellonica, de dochter van de Poolse koning Sigismund I. Uit dit huwelijk werd Sigismund III Wasa geboren, die in 1587 tot koning van Polen en grootvorst van Litouwen werd gekozen. Gekozen, omdat het Pools-Litouwse Gemenebest een kiesmonarchie was. Zijn koningschap was een bewuste poging om de banden tussen Zweden en Polen-Litouwen te versterken. Toen Sigismund III Wasa in 1592 ook de Zweedse troon erfde, ontstond er een personele unie tussen de twee rijken. Sigismund, een overtuigd katholiek, probeerde de protestantse Reformatie in Zweden terug te draaien, wat leidde tot conflicten met de Zweedse adel. Zijn pogingen om een katholiek bewind te vestigen stuitten op hevig verzet, vooral van de lutherse Zweedse adel, waaronder zijn oom Karel IX. In 1599 werd Sigismund door de Zweedse Rijksdag afgezet en vervangen door deze oom. Hierdoor splitste de dynastie zich in een Zweedse en een Poolse tak. Daarmee werd niet alleen de unie tussen Zweden en Polen-Litouwen beëindigd, maar ontstond ook een langdurige rivaliteit tussen beide rijken.
Na zijn afzetting in Zweden bleef Sigismund koning van het Gemenebest. Zijn regeerperiode werd gekenmerkt door mislukte pogingen om de Zweedse troon te heroveren, wat leidde tot langdurige conflicten tussen het Gemenebest en Zweden. De daaropvolgende decennia werden gekenmerkt door militaire campagnes en territoriale strijd, waaronder de Pools-Zweedse Oorlogen. Deze oorlogen hadden aanzienlijke gevolgen voor beide rijken en droegen bij aan de politieke en militaire uitdagingen waarmee het Gemenebest in de 17e eeuw werd geconfronteerd.
De katholieke tak van de Wasadynastie bleef nog een tijd invloedrijk in het Gemenebest, met de halfbroers Władysław IV en Jan II Casimir als opvolgers van hun vader Sigismund III. Beide kregen te maken met zowel interne als externe uitdagingen, waaronder de opstand van de Kozakken onder leiding van Bohdan Chmelnytsky, de Zweedse invasie (bekend als de Zond-
vloed) en oorlogen met Rusland. Deze gebeurtenissen leidden tot aanzienlijke territoriale verliezen en economische achteruitgang voor het Pools-Litouwse Gemenebest.
De Wasadynastie eindigde in het Geme-
nebestmet de abdicatie van Jan II Casimir in 1668, de enige vrijwillige troonafstand in de geschiedenis van de Poolse vorsten. Vanwege de talloze problemen van zijn regeerperiode werden al in zijn eigen tijd zijn initialen, ICR (“Ioannes Casimirus Rex”), spot-
tend geïnterpreteerd als “Initium Calamitatis Regni”: het begin van de ondergang van het rijk. Ook de Zweedse tak van de Wasadynastie eindigde rond dezelfde tijd, met de vrijwillige abdi-catie van Christina I in 1654. Grappig genoeg was de reden hiervoor haar wens tot bekering tot het katholicisme, niet compatibel met het dominante lutheranisme van haar land.
De erfenis van de Wasadynastie in het Pools-Litouwse Gemenebest is dus complex en weerspie-gelt de dynastieke ambities en de daarmee gepaarde geopolitieke verschuivingen van de tijd. De strijd tussen het protestantisme van Zweden en het katholicisme van het Gemenebest is niet specifiek voor de regeerperiode van Sigismund III Wasa, maar weerspiegelt de religieuze con-flicten van vroegmodern Europa. Aangezien het lutheranisme nog steeds de dominante religie is in hedendaags Zweden en het katholicisme nog steeds domineert in Polen, was de poging tot het oprichten van een Pools-Litouws-Zweedse unie misschien just not meant to be…
1. In de gedrukte versie van het blad stond 1975, maar dit betrof een typefout die hier wordt hersteld (red.).
Geschreven door
